De afgelopen 15 jaar heeft Robert Downey Jr. voor een groen scherm gestaan en zich een weg gebaand naar honderden miljoenen dollars en een ongeëvenaarde beroemdheid die ertoe heeft geleid dat zijn gezicht op de zijkant van broodtrommels, puntenslijpers en alle andere Marvel-koopwaar die het Mouse House probeert te verkopen, is geplakt. Sinds hij in 2008 voor het eerst Iron Man werd, is het heel gemakkelijk geweest om te vergeten wat een acteur Downey Jr. altijd al is geweest, met een opmerkelijke diepte, nuance en kracht.
Maar Christopher Nolan is dat niet vergeten.
In zijn eerste echte dramatische rol sinds The Judge uit 2014, dat meteen in de vergetelheid raakte, speelt Downey Jr. Lewis Strauss, een van de oprichters van de Amerikaanse Atomic Energy Commission en een van de meest invloedrijke figuren in het buitenlands beleid van de Koude Oorlog – voornamelijk de ontwikkeling van de waterstofbom in een wapenwedloop met de Sovjet-Unie. In Oppenheimer, Nolans gruwelijke verhaal over de getormenteerde wetenschapper en zogenaamde vader van de atoombom, wordt Strauss gecast als de naoorlogse nemesis van de fysicus – de conservatieve carrièrepoliticus tegenover de tegenstrijdige communist, de man die naar macht grijpt in tegenstelling tot de man die ervan overtuigd is dat zijn creatie ons allemaal zal verdoemen. Dit zorgt voor de meest meeslepende prestatie van Downey Jr.carrière.
(Afbeelding credit: Universal)
De jongere Downey, aanvankelijk de zoon van cultfilmer Robert Downey Sr., kreeg in de jaren ’80 in Hollywood al snel een reputatie als ‘Next Big Thing’ na opvallende optredens in een viertal coming-of-age-films – The Pick-Up Artist, Weird Science, Tuff Tuff en Less Than Zero – voordat hij een Oscarnominatie kreeg voor zijn rol als Charlie Chaplin. Iedereen weet wat er daarna gebeurde – cocaïne, meerdere gevangenisperiodes en een degradatie naar TV waardoor hij ontslagen werd bij Ally McBeal. Een comeback werd in gang gezet door zijn onthullende optreden in Shane Black’s meta noir Kiss Kiss Bang Bang en later als een alcoholische journalist in David Fincher’s Zodiac. Hoewel Iron Man de meest kenmerkende rol in zijn leven is geweest, was de beste prestatie in dit deel van zijn carrière die in de Sherlock Holmes-films van Guy Ritchie, waarin hij de speurneus uit het Victoriaanse tijdperk opnieuw neerzette als een knokkende excentriekeling.
Maar met Oppenheimer krijgt Downey Jr. weer de kans om een rol volledig te vervullen. De relatie tussen Strauss en Oppenheimer is een van de belangrijkste punten in de film – een relatie die grotendeels wordt bepaald door de onzekerheid van Strauss’ ego, die vooral te maken heeft met een ontmoeting met Einstein, waarbij ’s werelds beroemdste wetenschapper de politicus lijkt af te snauwen om iets wat Oppenheimer tegen hem zegt. Het is een scène waar Nolan meerdere keren naar teruggrijpt voordat hij er weer op terugkomt tijdens de huiveringwekkende climax van de film, waarbij hij onthult dat Strauss helemaal niet het onderwerp was van het gesprek tussen Oppenheimer en Einstein. Omdat hij nooit belangrijk genoeg was voor een gesprek tussen genieën.
Downey Jr. – hier nauwelijks herkenbaar omdat zijn haar en lichaam dramatisch zijn uitgedund (hij lijkt hierdoor op Stanley Tucci) – heeft zijn alomtegenwoordige filmimago op zijn kop gezet. Het is een terechte kritiek op zijn werk van de afgelopen 15 jaar dat hij als acteur op de lauweren van zijn natuurlijke charisma is gaan rusten en Downey Jr. is er zelf open over geweest dat zijn Marvel-werk als half-mens-kind-robot heeft geleid tot gevoelens van zelftwijfel over zijn acteerkwaliteiten in de toekomst – maar Oppenheimer draait alles wat we over de acteur zijn gaan weten om.
(Afbeelding credit: Universal)
Strauss is misschien wel de stilste rol uit zijn carrière. De wannabe minister van Handel is – zoals veel machtige mannen – in de ban van zijn eigen stem en rechtschapenheid, zich bewust van zijn positie in de wereld en blij dat hij die kan gebruiken. In brede zin is hij de schurk van Oppenheimer. Downey Jr.Strauss is een niet erg slimme man omringd door erg slimme mannen, en de Judas van het Atomic Age als de drijvende kracht achter het verlies van Oppenheimer’s veiligheidsmachtiging en invloed op nucleaire zaken in de VS. Deze acties worden gedreven door een mate van onzekerheid die alleen politici bezitten, fallische afgunst en pure wraakzucht – en van de echte Strauss werd gezegd dat hij degenen die het niet met hem eens waren als verraders beschouwde.
Downey Jr. – die zich ongewoon beheerst gedraagt – brengt zoveel emotie over met een wenkbrauwflikkering of een oogopslag. Tegen het einde van de film, als hij zich realiseert dat het kroonmoment van zijn leven – benoemd worden in het kabinet van de president – teniet is gedaan door de blijvende wrok van de wetenschappelijke gemeenschap, lijken zijn jukbeenderen omhoog te gaan van haat en zijn kaak zich te spannen van verslagenheid. Nolan filmt veel van Strauss in close-up – vooral in de zwart-wit scènes – en het voelt alsof we midden in zijn hoofd zitten. Downey Jr. is subtiel maar opvallend duidelijk in zijn minachting voor Oppenheimer.
Er is een scène waarin Strauss een woordenwisseling heeft met de naamloze adjudant van Alden Ehrenreich die de gladheid van het personage illustreert. Hij houdt een toespraak over hoe macht in de schaduwen bestaat terwijl hij zijn slappe trots uit als een onkraakbare gier. Zijn gezicht dreigt in een zelfvoldane glimlach te veranderen. Het is deels Kendall Roy, deels Daniel Plainview, en een van de meest verbazingwekkende stukjes acteerwerk die hij ooit heeft gedaan.
(Afbeelding credit: Universal Pictures)
Zoals sociale media doen, laten ze zich al meeslepen door Downey Jr. een Oscar voor Beste Bijrol toe te kennen voor zijn werk in deze film, die echt het beste uit zijn carrière is. Meer in het algemeen stelt het de vraag waar de toekomst van Downey Jr.zijn toekomst ligt. Zijn eerste rol na Iron Man was de ellendige flop Dolittle, maar Oppenheimer en de uitspraken van de acteur tijdens het persen over de film, wijzen er hopelijk op dat dit de eerste stap is naar een latere carrière waarin hij opwindend karakterwerk doet met beroemde regisseurs.
Downey Jr. zou aanvankelijk de hoofdrol spelen in Paul Thomas Andersons Inherent Vice voordat de regisseur Joaquin Phoenix inhuurde, en de twee werkten op een gegeven moment ook aan een versie van Pinocchio, maar Oppenheimer is de eerste stap van de acteur in wat je ruwweg ‘echt filmmaken’ kunt noemen in zo, zo lang. Nolan heeft het meest intieme tragische epos gemaakt dat denkbaar is, overladen met opmerkelijke prestaties (Murphy, Damon, Blunt, Safdie, Hartnett, Clarke, Ehrenreich, DeHaan), maar het is Downey Jr.die er met de film onder zijn arm vandoor gaat. Ik hoop dat het niet de laatste keer is.
Oppenheimer is nu uit in de bioscoop. Bekijk voor meer over de film onze interviews met Christopher Nolan en met acteurs Emily Blunt en Matt Damon.
Bekijk ondertussen onze gids met de rest van de spannendste aankomende films in 2023 en daarna.