In het jaar des Heren 2023, een halve eeuw nadat William Friedkin het horrorgenre veranderde met The Exorcist, is het de vraag hoe je in godsnaam een waardig vervolg maakt – of, zoals de filmmakers het liever zeggen, een “nieuw hoofdstuk”? Denk er eens over na. Destijds had nog nooit iemand een film als die van Friedkin gezien – nu hebben we tientallen rip-offs gezien. En 50 jaar geleden waren het geloof en het spook van de duivel een essentieel onderdeel van het leven van veel mensen. Nu trekken de zondagsklokken van onze kerken steeds minder gelovigen aan. Dus kan een hedendaagse horrorfilm echt de kracht bezitten om te dwingen? Om kijkers niet alleen bang te maken, maar hen tot in hun ziel te laten schudden?
Wanneer Total Film gaat zitten met regisseur David Gordon Green en producent Jason Blum om The Exorcist: Believer te bespreken, is het niet de eerste keer dat ze met deze vraag geconfronteerd worden. Het is in feite precies wat ze zich afvroegen toen ze besloten om hun Halloween-trilogie op te volgen met een Heilige Graal horror-IP die de culturele betekenis van zelfs John Carpenters belangrijkste slasher overtreft.
(Afbeelding credit: Universal)
“Er zijn zoveel Halloweens geweest – een heleboel mislukkingen – dus de lat lag lager,” zegt Blum, wiens horrorhuis Blumhouse Productions altijd een bedrijfsmodel heeft gehanteerd van het bereiken van een groot publiek met low-budget ondernemingen: Get Out, Happy Death Day en de Paranormal Activity, Insidious en Purge franchises. Maar The Exorcist: Believer en de twee geplande vervolgen zijn iets anders, omdat Universal Pictures en haar streamingdienst Peacock $400 miljoen hebben betaald voor de rechten. “Het lastige met The Exorcist is dat hoewel 90% van het publiek dat Believer ziet de eerste Exorcist niet gezien zal hebben, ze er wel over gehoord zullen hebben van hun ouders, als de engste film aller tijden,” zegt Blum.
“Je gaat de eerste film niet nabootsen,” knikt Green. “Je gaat niet overtreffen wat die film deed, want het was een product van zijn tijd, en veel mensen wisten niet eens wat een exorcisme was toen die film uitkwam. Het kwam niet voor in de volksmond. Die film was baanbrekend en invloedrijk.”
Producent Ryan Turek is het daarmee eens. Hij is een ex-journalist die de website Dread Central mede heeft opgericht en regelmatig bijdragen heeft geleverd aan het beroemde genretijdschrift Fangoria, en hij is de ‘inwonende horrorgeek’ van Blumhouse Productions.
“Het publiek had nog nooit zoiets gezien als de film van William Friedkin,” herhaalt hij. “Ze hadden die beelden nog nooit gezien. Ze hadden die thema’s nog nooit gezien. Ze hadden nog nooit dat soort godslastering op het scherm gezien. En sindsdien zijn er tientallen jaren geweest van kinderen die met hun hoofd draaiden, en gemene, kotsspuwende kinderen, en kinderen die tegen muren opklommen, en kinderen die voorover bogen. We hebben zoveel gezien.”
En hoe zit het met de geloofskwestie? Of het gebrek daaraan? Kan de film slagen als zoveel mensen niet gelovig zijn? “Ik denk dat je dat allemaal moet omarmen,” benadrukt Green. ‘[In The Exorcist: Believer], heb je personages die verschillende geloven hebben, of een gebrek aan geloof. Er zijn veel mensen die een traditionele duiveluitdrijving zouden zien als een soort placebo, een soort geest-over-materie ervaring. Maar wat gebeurt er als u er niet in gelooft? Betekent dat dat u niet uitgedreven kunt worden? Als u niet katholiek bent, is het dan wel de moeite waard om de Romeinse ritus te openen? Ik heb elk boek gelezen dat ik te pakken kon krijgen. Er is een dagboek van een baptistische exorcist. Dus u wilt al deze verschillende perspectieven. En omdat er zeker een groot deel van onze wereld is dat het gevoel heeft geen religie aan te hangen, of in sommige gevallen zelfs geen enkele spiritualiteit heeft – wilt u ook dat soort verhalen en vermoedens.”
Oude gewoonten
(Afbeelding credit: Universal Pictures)
The Exorcist van Friedkin, gebaseerd op de bestseller van William Peter Blatty, ging over de angstaanjagende bezetenheid van de 12-jarige Regan MacNeil en de vrome pogingen van twee priesters om de demon uit te bannen. De film bracht wereldwijd een recordbedrag van $441 miljoen op en werd genomineerd voor 10 Oscars. The Exorcist: Believer doet er nog een schepje bovenop, met niet één maar twee jonge meisjes (Lidya Jewett, Olivia O’Neill) die bezeten zijn, en het zorgt ervoor dat het legioen fans van het origineel het geloof zal behouden door ons de terugkeer van Ellen Burstyn als Regans moeder, Chris, te schenken. Zij komt in de strijd wanneer de vaders van één van de bezeten meisjes (Leslie Odom Jr.) haar om raad vragen.
Burstyn kwam in geen enkele van de vier Exorcist-films voor die we sinds het origineel gezien hebben (geen enkele film komt in het verhaal van Believer voor), of in de TV-serie, waarin Chris MacNeil gespeeld werd door Sharon Gless. Om haar terug te lokken, ontwikkelde Green het personage met de inbreng van Burstyn, om ervoor te zorgen dat de rol betekenisvol was. “Er zit iets diepers in waar we naar reiken,” zegt de regisseur. “Haar daadwerkelijke betrokkenheid en invloed in de creatieve elementen maakte de ervaring veel specialer.”
Burstyn als Chris MacNeil is niet het enige aanknopingspunt met de originele film. Om te beginnen verwijzen componisten David Wingo en Amman Abbasi spaarzaam naar de beroemde Tubular Bells score (“We dachten: ‘Laten we een nieuwe weg inslaan en tegelijkertijd een eerbetoon brengen aan de iconische elementen,’ zegt Wingo. “Ze zijn spot-specifiek. We bespraken waarom we die elementen gebruikten en op welk moment,” voegt Abbasi eraan toe). En dan zijn er nog de make-up en stunts.
(Afbeelding credit: Universal/Blumhouse)
“Ik ben erg beïnvloed door het make-up team van Dick Smith in de originele film,” begint Green. “Christopher [Nelson] en zijn team hebben behoorlijk wat gymnastiek verricht met alleen make-up effecten. Als je zo’n talent hebt…” Hij schudt vol ongeloof zijn hoofd. “Je kijkt naar het DNA van de Exorcist-franchise, en soms, wanneer je deze zeer bekwame artiesten hebt, denk je: ‘Zij kunnen dit ook’. Dan denk je: ‘Nou, dat zou geweldig zijn, maar het is niet deze film'”. Hetzelfde geldt voor de VFX. “Alles waar je een geanimeerde vinger op kon leggen, zeiden we gewoon: ‘Wat gebeurt er als we een beetje meer tijd nemen, en de tastbare versie doen?’ Voor het grootste deel gebruiken we gewoon veel ouderwetse optische effecten en in-camera tracks. Er is een aardbevingsscène waarin we de camera laten schudden.”Hij lacht: “Dus in termen van traditionele visuele effecten was het uiteindelijk meer clean-up en rig verwijderen en dat soort dingen.”
De stunts werden gecoördineerd door Ashley Rae Trisler, die Jamie Lee Curtis verving in de Halloweenfilms van Green. Ze vertelt opgewonden over de “emotionele intensiteit” van het stuntwerk, over een “instortend trappenhuis” en hoe er “een aantal impactvolle en verbazingwekkende scènes zijn die mogelijk overtroeven wat mensen zich herinneren van 50 jaar geleden”. Maar ze wil er ook graag op wijzen dat het maken van films veranderd is, en terwijl de mensen van Friedkin Burstyn een ernstige rugblessure bezorgden door haar door de kamer en tegen een muur te trekken, waren gezondheid en veiligheid Trislers grootste zorg.
“Iedereen hield al zijn ledematen en we waren veilig tijdens de opnames,” zegt ze. “Natuurlijk zijn er builen en blauwe plekken en dat soort dingen, maar niets van groot belang.” Bij Green draaide alles om comfort en veiligheid. Dus terwijl Friedkin een pistool afvuurde achter hoofdrolspeler Jason Miller om hem wakker te schudden, en het gezicht van pater William O’ Malley, een echte priester, een klap gaf om een echte geschokte uitdrukking vast te leggen, zorgde Green overal voor zijn cast en crew.
(Afbeelding credit: Universal Pictures)
“Ze hadden het erover dat ze een vrouw wilden [als stuntcoördinator], vooral omdat ze twee hoofdrolspelers hadden die minderjarig waren, en omdat ze wisten dat de tederheid en de aanraking van een vrouwelijke coördinator echt heel erg behulpzaam konden zijn bij zulke emotionele opnames,” legt Trisler uit. Green had ook spirituele adviseurs op de set, voor het geval iemand van streek zou raken door de gefilmde scènes waarvan ze getuige waren. En als adviseur voor de jonge acteurs Jewett en O’Neill fungeerde de OG van bezeten kinderen, Linda Blair – ja, Regan MacNeil was weer aan het worstelen met demonen.
“We hadden echt geluk met Linda,” zegt Green. “De ontberingen die ze tijdens de productie en na de productie moest doorstaan, waren zeker krantenkoppen en hadden een effect op haar [op de set brak haar onderrug door het opgetuigde bed, terwijl ze na het uitkomen van de film op het verkeerde been werd gezet door indringende vragen en doodsbedreigingen ontving van fanatiekelingen die beweerden dat ze Satan verheerlijkt had]. We hebben haar als adviseur ingeschakeld omdat we met jonge mensen te maken hebben en we hen veilig naar gevaarlijke plaatsen willen brengen.”
Op de vraag of Blair daadwerkelijk Regan speelt in de film – toen ze op de set werd gezien, haalde dat natuurlijk de krantenkoppen – antwoordt Green ontkennend. Maar er is misschien ruimte om tussen de regels door te lezen. “Ze kwam naar de set omdat ze een adviseur was voor de film. Ik had echt geluk dat ze het script kon lezen, maar ze was niet geïnteresseerd in een belangrijke rol en om daar weer in te stappen.”
Is dat “significant”, nou ja, significant?
Schok en gore
(Afbeelding credit: Blumhouse)
Met al dit gepraat over fysieke veiligheid en geestelijke gezondheid, keert Total Film terug naar de oorspronkelijke vraag: kan een hedendaagse Exorcist-film net zo’n impact hebben als het origineel? Kunnen we er nu bijvoorbeeld aan denken om een scène op te nemen die zo schokkend is als de ‘masturbatiescène’ in Friedkins film, waarin de jonge Regan herhaaldelijk met een kruisbeeld in haar bloederige kruis steekt?
“Ik denk dat dat wel kan,” mijmert Green. “Ik denk gewoon dat de industrie is gegroeid in het fatsoen van het productieproces. Je zou het niet zomaar aan de productie overlaten om zo’n scène eruit te knallen. Er zou veel toezicht zijn, en terecht. Er was een wereld die niet toekeek terwijl [Friedkin] een van de meest provocerende, filmische meesterwerken aller tijden maakte. Nu, net zoals je niet echt meer een paard filmt dat van een klif valt, zou je het met veel aandacht en veel toezicht benaderen.” Hij denkt na. “Ik probeer niet alleen maar op knoppen te drukken en mensen te beledigen. Ik ben geen provocateur, maar ik creëer graag een omgeving waarin mijn acteurs zich veilig op gevaarlijke plaatsen kunnen begeven.”
Het goede nieuws is dat Green ervan overtuigd is dat zijn film, net als die van Friedkin, kijkers op een dieper niveau kan verontrusten. “Ik heb veel tijd besteed aan onderzoek,” zegt hij, waarbij hij benadrukt hoe hij de kans kreeg om academici en heilige mensen te ontmoeten. “In tegenstelling tot een Halloween-sequentie waar je gewoon je handen tegen elkaar wrijft en een gruwelijkere moord ontwerpt. Het is een heel andere gereedschapstas hier.”
“De eerste film is veel meer een drama dan een horrorfilm,” zegt Blum. “Maar mensen verwachten de engste film ooit in de taal van vandaag, dus ze verwachten om de zeven minuten een jump scare. Wat ik eigenlijk niet wilde doen.”
Turek knikt. “Dit is echt een geweldig familiedrama,” zegt hij. “Het is een heel eigentijds verhaal, met eigentijdse schrikmomenten en een eigentijds wereldbeeld.”
“Iedereen wil [tegenwoordig] een snelle oplossing – gewoon een onmiddellijke adrenalinestoot of een schrikmoment,” zegt Green. “Dat is niet het soort film dat ik wil maken, ik wil iets dat in je poriën sijpelt.”
Hmmm. Misschien, heel misschien, is het toch nog mogelijk om een zielsschokkende ervaring te bieden.
The Exorcist: Believer is nu uit in de bioscoop. Bekijk voor meer informatie onze lijst met de spannendste aankomende films in 2023 en daarna, of ga meteen naar het goede nieuws met onze lijst met releasedata voor films.